Hoewel ik naar een van de grootste uitgeverijen ter wereld vertrek, eentje met een omzet van 1,5 miljard euro, zeggen velen tegen me: wat jammer dat je het boekenvak gaat verlaten. Is onze wereld dan echt zo klein geworden dat “het boekenvak” staat voor de algemene uitgeverij en niets meer? Misschien ligt daar wel een van de oorzaken van de problemen waarin “het boekenvak” zich nu bevindt. vanaf nu moeten we maar afspreken dat we het over “het uitgeefvak” gaan spreken.

Het probleem is te complex om in een korte post geheel te analyseren en op te lossen, maar ik vond het de moeite waard mijn gedachten eens de vrije loop te laten. In de toekomst, als ik alleen nog van buiten naar het vak kijk, heb ik wellicht voldoende afstand voor een afgewogen analytisch en synergetisch oordeel…

Het boekenvak heeft altijd al op grote voet geleefd, in het vertrouwen dat het met de boekenmarkt altijd wel goed zal komen. 2009 was het eerste jaar sinds mensenheugenis dat de boekenmarkt zakte en het werd dan ook beschouwd als een uitzondering, terwijl aan de sterk afgenomen groei in de jaren daarvoor al was af te lezen dat het vak op een recessie afstevende. Als we daar ook de ontwikkelingen buiten de boekenmarkt zelf bij betrekken, dan is het achteraf gezien zo helder als glas dat we in een zware meerjarige crisis terecht zouden komen.

Ontlezing, de daling van de retailmarkt, de verschuivingen van winkelvloer naar website, de koopkrachtdaling en het afnemende consumentenvertrouwen, de verregaande digitalisering van de vrijetijdsindustrie (film, muziek), dat alles was al een hele tijd gaande. Toch ging de discussie de afgelopen jaren niet over de toekomst van het boekenvak, maar over de toekomst van het boek en het gevaar van het e-boek, terwijl het e-boek slechts een symptoom was van wat er aan de hand was en niet de veroorzaker ervan.

Je zou dus kunnen concluderen dat we onze ogen niet helemaal open hebben gehad, of dat we er niet de juiste conclusies hebben getrokken. Wat ik nu nog steeds regelmatig tegenkom is de zinsnede “het is wel duidelijk dat er dringend iets moet gebeuren”. Wat er had moeten staan is: “het is wel duidelijk dat er allang wat gebeurd had moeten zijn”.

We zijn niet gewend aan tegenwind. Het feit dat er zo veel uitgeverijen zijn die de eerste wet van het ondernemen, Gij Zult Altijd Uw Risico Dekken (in dit geval: Uw Voorraad Verzekeren), niet kenden of zijn vergeten vind ik zorgwekkend. Het afdekken van de risico’s is iets wat geen enkel bedrijf kan en mag verwaarlozen. Het is simpelweg, en dat klinkt hard maar het is waar, slechte bedrijfsvoering, zeker als je bedenkt dat sinds 2008 al bekend was dat de kredietverzekeraars Libridis te riskant vonden om de voorraden nog langer te verzekeren (Bron: Boekblad). Toch werken er genoeg slimme mensen in het boekenvak. Hoe kan dat dan toch gebeuren, vier jaar nadat de eerste ernstige signalen over Libridis naar buiten kwamen?

We hebben dat over onszelf afgeroepen. We zijn in slaap gesust en hebben aangenomen dat alles wel goed zal komen – anders kan ik het niet verklaren. We zijn gewend om naar onze brancheorganisaties te kijken voor richtlijnen en oplossingen, terwijl het nut van dergelijke organisaties gewoonlijk ligt in de politieke lobby en niet op het gebied van de bedrijfsvoering. Te veel van onze aandacht is uitgegaan naar het zoeken naar een consensus tussen marktpartijen die van oudsher met elkaar aan tafel zitten, maar wiens belangen al lang niet meer parallel lopen, zoals de meest recente ontwikkelingen rondom digitaal lenen en het digitale platform hebben aangetoond.

Kortyom, we moeten weer voor onszelf gaan leren denken.

Digitaal uitgeven is in dat opzicht een goede indicatie van wat komen gaat, omdat het dwars staat op al onze conventies. Het is, om een voorbeeld te noemen, niet evident dat de traditionele boekhandel de ideale partner is om e-boeken te verkopen, of dat lenen per se alleen maar via de bibliotheek moet. Voor digitale producten bestaat geen vaste boekenprijs – er zijn dus ook geen regels die bewaakt hoeven te worden. En toch zijn we de afgelopen jaren krampachtig bezig geweest te proberen hier regels voor te vinden waar iedereen mee kon leven. Het heeft er in elk geval voor gezorgd dat de digitalisering veel slechte pers heeft gekregen, wat een verdere domper op de toch al langzame innovatie binnen het vak heeft gezet.

Zowel uitgeverij als boekhandel moeten weer als ondernemers gaan denken en moeten zich gaan realiseren dat we niet altijd alles “met elkaar” kunnen doen. In een crisis als deze vecht iedereen om te overleven en zijn we het aan onze auteurs en werknemers verplicht om alles te doen om overeind te blijven. Elke uitgeverij moet dus zijn eigen risico kunnen bepalen, of dat nu op het gebied van distributiekosten, marges of digitaal lenen betreft.

Velen van ons vinden dat agressief zakendoen niet bij het boekenvak hoort en dat we er in goed onderling overleg moeten blijven uitkomen, maar zij die niet vrolijk borrelend met het schip ten onder willen gaan moeten zich realiseren dat de Gouden Eeuw nu definitief voorbij is. Let wel, ik pleit niet voor onbeschofte toestanden. Ik pleit wel voor een zakelijker aanpak, waarbij er nog steeds ruimte is voor uitgeverij en boekhandel om elkaar te steunen, omdat beide partijen daar zakelijk voordeel uit halen.

Maar we moeten ook in staat zijn van mening te verschillen en accepteren dat we onze eigen weg moeten gaan. We moeten de discussie kunnen voeren zonder dat iedereen met een afwijkende mening wordt beschuldigd van ontrouw aan “het vak”. Het is voor iedereen een zware tijd en de houding “you’re either for us or against is” werkte al niet voor de VS, zoals het ons ook uiteindelijk nergens zal brengen behalve terug in de loopgraven van de inertie.

Wat moet een uitgeverij dan doen? In de eerste plaats, gewoon waar het altijd al goed in is geweest: het vinden van goede boeken, deze beter maken en ze aan het juiste publiek verkopen. Maar inmiddels komt daar een hoop meer bij kijken, omdat het uitgeeflandschap definitief is veranderd. Om te kunnen overleven moet een uitgeverij met iedereen kunnen werken die graag boeken wil verkopen, niet alleen de klassieke boekhandel. Het moet ook de lezers kunnen bereiken en met hen in gesprek gaan. Het moet boeken in alle vormen kunnen bieden op alle platforms, want als we ons op dit moment iets niet kunnen veroorloven is het omzet missen. Er moeten nieuwe producten verzonnen worden voor al die kanalen, nieuwe prijsstellingen, nieuwe marges onderhandeld…

Hiervoor is een hoop kennis voor nodig die we nu niet in huis hebben. Daar is ook een hoop moed voor nodig, de vrijheid om te kunnen experimenteren, de flexibiliteit om je aan te kunnen passen aan snel veranderende omstandigheden. Kortom, minder regels en overleg, meer ondernemingszin en innovatie.

We lopen het gevaar dat we ons in deze crisistijd terugtrekken achter onze oude muren, omdat we dan tenminste weten wat we kunnen verwachten. Voor mij staat dat gelijk aan op het dak klimmen en naar het langzaam stijgende water kijken, terwijl de fundamenten onder water langzaam worden weggespoeld. Als het water uiteindelijk is weggetrokken zal blijken dat het huis bij nader inzien niet meer te redden is omdat de basis onherstelbaar is beschadigd.

Voor de boekhandel is het niet veel anders. Een heldere blik op de kosten is noodzakelijk. Welke locatie is het meeste geschikt en hoe vervul je de buurtfunctie die zorgt dat je genoeg loyale klanten trekt om te kunnen overleven? Welke boeken moet je daarvoor in huis hebben? Welke acties kan je ondernemen om ze keer op keer naar je winkel te trekken? Wie is de beste digitale partner of kun je dat beter zelf doen? Moet ik me bij een keten aansluiten of juist niet? En elke uitgever die weet waar de klepel hangt zal deze boekhandelaar hier graag bij willen helpen. Vooral voor de boekhandel zal gelden dat elke zaak anders is en niet zonder schadelijke compromissen te vangen zal zijn in een algemeen model.

Het faillissement van Selexyz en Libridis heeft me in elk geval aan het denken gezet over de fundamenten waarop het algemene boekenvak is gebaseerd. De teloorgang van deze instituten toont aan dat het tijdperk van de alsmaar groeiende retailorganisaties waarbij overkoepelende managementstructuren zijn opgetuigd om boekhandels te voorzien van boeken en informatie wel voorbij is. Los van de vraag of hier sprake is geweest van mismanagement is het duidelijk dat de kosten om een dergelijke organisatie omhoog te houden simpelweg te hoog worden.

Als het boeken DNA systeem dat Libridis gebruikte zo handig was zoals een aantal boekhandelaren hebben getuigd, dan was het blijkbaar niet handig genoeg om het bedrijf en de aangesloten boekhandels een competitief voordeel te geven. En ook voor Selexyz gold dat de winkels op zichzelf niet slecht draaiden, maar dat het hoofdkantoor het geheel naar beneden sleurde door veel te hoge kosten en een investeringsbeleid dat uitging van ongelimiteerde groei. In deze tijd moet elk bedrijf zelf de beste voorwaarden voor succes kunnen verwezenlijken en dat kan dus niet van boven bepaald worden.

Het is een symptoom van een diepgaand probleem. In een dalende markt waarbij marges steeds verder onder druk komen te staan zijn de distributiekosten het eerste waar aan gesleuteld wordt – dat is zo in elke industrie. Zodra de toegevoegde waarde van een tussenhandel de extra kosten niet meer kan legitimeren, moeten de relaties tussen de partijen worden herzien en in de kosten worden gesneden en de bedrijfsvoering worden aangepast. En als dat niet kan, zullen deze kosten als een molensteen om de nek van de organisatie blijven hangen tot iedereen tenslotte onder de golven wordt meegesleurd.

Wellicht heeft Libris hiervoor het juiste recept gevonden, door een eigen digitale partner te zoeken, zoals Waterstones nu in zee is gegaan met Amazon. Het bedrijf lijkt er zeker niet minder door geworden en heeft zichzelf in elk geval verrijkt met een nieuw kanaal en heel veel nieuwe kennis. De toekomst zal het uitwijzen.

Wat de conclusie moet zijn is dat het boekenvak niet meer kan vertrouwen op de structuren van vroeger. Waar we altijd voetstoots zijn uitgegaan van een model waarbij we konden rekenen op gematigde groei elk jaar en waar we onze investering- en distributiemodellen op hebben aangepast, daar moeten we nu overstappen naar een nieuwe business model waarbij rekening gehouden wordt met een veranderlijke markt die dan weer daalt, dan weer stijgt. Zodra de huidige crisis is uitgewoed blijven dan de bedrijven over die zich daar het beste hebben kunnen aanpassen.

We hebben in het CB in elk een distributiepartner die een unieke positie inneemt en zeker niet te duur is (vergeleken met het buitenland). Nu het digitaal platform langzamerhand is veranderd van een soort gezamenlijk project naar een reeks aanvullende diensten die door CB kan worden beheerd, kunnen uitgeverij en boekhandel hun eigen wensen gemakkelijker gefaciliteerd krijgen.

Het enige dat hiervoor nodig is, is het verzelfstandigen van het Centraal Boekhuis. Want ook het proces van distributie en technische ondersteuning kan pas echt flexibel en marktgericht zijn als de driehoek boekhandel, uitgeverij en CB ook daadwerkelijk een marktgedreven verhouding wordt.

Dit zeg ik vooral omdat de snelheid waarmee we kunnen innoveren afhankelijk is van het tempo waarop nieuwe diensten kunnen worden ontwikkeld en geïmplementeerd en zodra deze discussie nog onderworpen is aan de oude consensusregels (namelijk, “we” moeten het er allemaal mee eens zijn voor het wordt uitgevoerd) ligt het tempo veel te laag.

We staan als vak op een keerpunt. We zijn simultaan getroffen door twee crises, die van de digitalisering en die van een bredere maatschappelijk-economische crisis. Daar komen we alleen uit door ons aan te passen aan de nieuwe omstandigheden en die vragen om snelheid en flexibiliteit van bedrijfsvoering en dat kan alleen als elk bedrijf – elke boekhandel en uitgeverij – zelf maximaal gebruik kan maken van de mogelijkheden die de markt biedt. Uiteindelijk zal het vak als geheel daar sterker van worden, omdat de individuele partijen sterker zullen worden.

Maar waar we vooral behoefte aan hebben zijn nieuwe ideeën. Een frisse wind. Nieuwe mensen dus, uit andere vakgebieden, vooral aan de top, die ons een nieuwe richting uit kunnen sturen.